Kruispunt in puin

Joodse historie in de wijk

Al in de 18de eeuw kende Den Haag Joods onderwijs. Hoewel Joodse kinderen vanaf 1798 ook naar openbare scholen mochten, brachten veel Joodse inwoners hun kinderen naar een Joodse school. Na de onderwijswet van 1857 richtten deze scholen zich op godsdienstonderwijs. Door de onderwijswet van 1920 werd het evenwel mogelijk om godsdienstonderwijs te volgen aan een openbare school. Hierdoor verdwenen de zelfstandige joodse scholen. Maar toen Joodse scholieren vanaf september 1941 niet meer welkom waren op reguliere scholen, besloot de Gemeente Den Haag apart onderwijs te organiseren voor deze scholieren.

Joodse Montessori scholieren

Het meest bekend is het Joods Lyceum Fisherstraat. Deze school werd gevestigd in een leegstaande school in Transvaal. Al na een jaar moest de school verhuizen naar de Bezemstraat, waar nu de Spuimarkt is te vinden. Het herverdelen van alle Joodse scholieren én de Joodse onderwijzers kostte veel tijd. Want bijvoorbeeld ook het bijzonder onderwijs kende Joodse leerlingen. Waarschijnlijk werd het pand aan de Van Imhoffstraat gebruikt voor de Joodse leerlingen van alle Montessori-scholen in Den Haag. De tijdelijke Joodse scholen waren tot 30 september 1943 in gebruik.

Synagogen in Bezuidenhout

Zoals blijkt uit de tijdelijke vestiging van een Joodse school in Bezuidenhout, kende Den Haag een grote Joodse gemeenschap. Voor de Tweede Wereldoorlog groeide de joodse gemeenschap in Den Haag aan tot 17.000 mensen. De stad kende dan ook diverse synagogen. De synagoge in Bezuidenhout was achtereenvolgens gevestigd aan de François Valentijnstraat 88 (1917-1925), de 3e van der Boschstraat 8 (1925-1937) en de 2e De Carpentierstraat 141d (1937-1945). Sinds 1986 bevindt de synagoge zich achter de onopvallende gevel van de Cornelis Houtmanstraat 11. De synagoge in de 2e De Carpentierstraat werd in 1959 bioscoop Du Midi. Nadat het pand in 1994 is afgebroken, zijn op deze plek woningen gebouwd.

Tekst: Mariska Kastelic
Bronnen: websites jhm.nl, joodsecanon.nl, joodserfgoeddenhaag.nl
Beeld: Haags Gemeentearchief
Eindredactie: Stichting 3 maart 1945

Geliefd Joodse schrijver

Van Zuiden was een beoefenaar van de joodse historiografie, met name van de joden en de joodse gemeenschap in Den Haag. In 1913 publiceerde hij 'De Hoogduitsche Joden in 's Gravenhage vanaf hunne komst tot op heden'. Van Zuiden overleed in 1941. In zijn necrologie in Het Joodsche Weekblad van 18 juli 1941 werd hij geroemd om zijn publicaties over de familie Boas. Deze bankiersfamilie speelde in de 18de eeuw een belangrijke rol in het (Haagse) culturele leven. Sinds 2015 hangt voor het Chaj-centrum (Joods sociaal-cultureel centrum) in de Spaarwaterstraat 18 portretten van Haagse joden, waaronder een van Tobias Boas.

De Haagse straatnamen

Van Zuiden publiceerde ook een uitgave over de Haagse straatnamen. Onder de titel “Haagsche straatnamen in hun afkomst en beteekenis nagespoord en toegelicht (Gouda 1909)” werden veel Haagse straten nader geduid. Zo was daarin te lezen dat de Kanonstraat, net ten Westen van het Malieveld, is genoemd naar de kanongieterij die daar in 1665 werd gebouwd.

Tekst: Mariska Kastelic
Beeld: website joodsmonument.nl
Bronnen: Het Joodsche Weekblad, 18 juli 1941
Eindredactie: Stichting 3 maart 1945

Canadezen bevrijden het Bezuidenhout

We zijn bevrijd!

Al op 4 mei hoorde André de Weijert (1935) zijn buurvrouw op de Carel Reinierszkade met veel lawaai de trap opkomen, "We zijn bevrijd", riep ze buiten adem, "de oorlog is afgelopen". Met rood-wit-blauwe vlaggen gaan de eerste Hagenaars de voorzichtig de straat op. De politie moet dit vroege feest echter verstoren. De bevrijding is nog niet officieel en de Duitsers zijn nog in de stad.

Enkele dagen later is de bevrijding dan eindelijk officieel. Canadese tanktroepen trekken over de Laan van NOI het Bezuidenhout binnen. De soldaten zwaaien naar de meiden en delen royaal sigaretten uit om goede sier te maken. In een periode met fantastisch mooi lenteweer kan uitbundig de bevrijding worden gevierd.

Hokey-Pokey

Jose Campbell-van der Heyden herinnerde het volgende: "Mijn vader was één van de organisatoren van het Bevrijdingsfeest op het speelterrein van Meneer Maalderink in de Van Heutszstraat. Hij had de hand kunnen leggen op flessen jenever, die uit kopjes gedronken werd. Eén van de buren speelde de piano. Iedereen danste de hokey-pokey en daarna gingen ze aan een slinger het blok om".

Tekst: Alexander Bary
Bronnen: De Bevrijding van Bezuidenhout van F.J.A.M Helm, Oud Hagenaar, 15 april 2014; Eindelijk bevrijd, Haagse Tijden, de tijdlijn van de Haagse geschiedenis; Veel warme herinneringen aan het Bezuidehout' door Jose Campbell-van der Heyden in Herinneringen van Bezuidenhouters III, Ronald van Onselen, 2007
Beeld: Haags Gemeentearchief
Eindredactie: Stichting 3 maart 1945

Kerk krijgt mooie plek toegewezen

Velen hadden het oog laten vallen op dit stukje grond, waar vóór het bombardement een van vele kamers voorzien herenhuis had gestaan. Vanwege een onopgeloste erfkwestie bleef de grond echter jaren lang braak liggen. Gegadigden hadden de keus: afwachten of afhaken. Na veel discussie wees het stadsbestuur het begeerde plekje uiteindelijk toe aan de Gereformeerde Kerk 's-Gravenhage-Oost.

Niet zonder discussie

Na het uitschrijven van een prijsvraag koos het kerkbestuur in 1958 een ontwerp van de bekende architect G. Drexhage. Opnieuw ontstond er strijd. Kerkgangers en omwonenden hadden kritiek,vooral op de 42 meter hoge vrijstaande witte betonnen klokkentoren. En ook de naamgeving van de uiteindelijk in 1962 in gebruik genomen 'blikvanger' werd onderwerp van felle discussie. De kerkenraad schreef opnieuw een prijsvraag uit. Uit de vele inzendingen kwam 'Christus Triumfator' als overwinnaar te voorschijn.

Tekst: Carel Wiemers
Beeld: Carel Wiemers
Eindredactie: Stichting 3 maart '45

Aan de familie Kuipers ...

"… In de loop van de 3de maart 1945 werden wij opgeschrikt door vage berichten over een bombardement op Den Haag. De verbindingen waren in die dagen gebrekkig en pas de volgende dag werd duidelijk dat het Bezuidenhout was plat gegooid. Een blunder van de geallieerden, die zich in de kaart coördinaten hadden vergist.

Gelukkig kregen we snel te horen dat onze ouders nog leefden. Ze waren na de eerste golf bommen in de kelder gekropen. Mijn vader was daarna naar boven gerend om wat spullen bij elkaar te graaien. In de paniek pakte hij het verkeerde en nutteloze en liet het kostbare en noodzakelijke liggen. Toen ons huis bij de tweede golf vol werd geraakt en in brand vloog, durfden mijn ouders niet langer in de kelder te blijven zitten en vluchtten de straat op. De torenspits van de Mariakerk kletterde voor hun voeten naar beneden en mijn vader kon mijn moeder nog net voor het vallende puin wegsleuren.

De keuze om ons naar Friesland te sturen werd die dag nadrukkelijk gerechtvaardigd: met z'n zessen waren we er nooit allemaal levend uit gekomen."

Bron: Brief "Aan de familie Kuipers mijn Friese pleeggezin in de Hongerwinter van 1945." van cabaretier Paul van Vliet, voorgelezen tijdens de opening op 22 april 2015 van de tentoonstelling 'Naar de Boeren – Kinderevacuaties in de Hongerwinter' in het Haags Historisch Museum.
Eindredactie: Stichting 3 maart '45.

Gewonden naar St. Antoniushove

Familie in Voorburg

Diverse inwoners van Bezuidenhout hadden familie of kennissen in Voorburg. Zij konden daar terecht na het bombardement. Ook de ziekenzaal van St. Antoniushove aan het Oosteinde in Voorburg ving de slachtoffers uit Bezuidenhout op.

Militaire kliniek

St. Antoniushove was in 1913 gestart als pension voor welgestelde ouderen. De ziekenzaal was ook bedoeld voor omwonenden. De behoefte aan ziekenzorg groeide sneller dan de ouderenzorg. Zo ontstond het ziekenhuis dat nu nog steeds bestaat. Met de mobilisatie werd St. Antoniushove een militaire kliniek voor de troepen die in Voorburg waren gelegerd. Het verzorgde de gewonden van de Slag om Ypenburg. Vijf jaar later behandelde St. Antoniushove meer dan 300 gewonden uit Bezuidenhout en nam 100 zwaargewonden op.

Vluchtelingen op film

Van de vlucht van Bezuidenhout naar Voorburg werden bij toeval filmopnamen gemaakt. De Duitse cameraman Rudi Hornecker woonde met zijn gezin in Voorburg. Hij werd ingeschakeld door de Duitsers, maar maakte ook eigen opnamen. Zijn bekendste film is 'Honger' (1945).

Tekst: Mariska Kastelic
Beeld: Gemeentearchief Den Haag
Bronnen: De Hongerwinter, David Barnouw, Peter Bosma
Eindredactie: Stichting 3 maart '45

Reacties van ooggetuigen

'Op straat hing een zware mist van kalkpoeder (...). We stonden met z’n drietjes onder de trap in de vestibule en wachtten ons lot af. Elk moment verwachtten we het einde (...). Buiten renden mensen in paniek richting Voorburg, velen nog in nachtkleding op sloffen, totaal ontredderd. Met de baby in de wagen en wat dekens en rommel er bovenop zijn we met fiets en vluchtkoffer, tezamen met duizenden anderen naar Voorburg gevlucht'.

Bewerkt naar een verslag in het Babyboek van M.J. Lagaay-Braam, geboren in 1944

“Tijdens bombardement moesten we onder tafel gaan zitten. Daarna vluchtte mijn moeder met een kinderwagen met onze 4 weken oude baby en zusje van 2 jaar, ik liep er naast. We gingen via de Schenkkade-Binckhorst naar Prinses Mariannelaan in Voorburg waar de zuster van mijn moeder woonde. Onze vader was in Friesland eten halen.”

Mevrouw Boin-Scholtes, woonde destijds in de Van der Wijckstraat 9 en was 3 jaar ten tijde van het bombardement.

“Als 10-jarig meisje logeerde ik met mijn 5-jarig zusje op een boerderij in Delfgauw. Op een morgen, de zon scheen uitbundig, hoorde ik enorm gedreun. Het leek op onweer. We lagen op bed. Plotseling was de boerendochter op de zolderkamer waar wij sliepen. “Het onweert” riep ze. Hoe kan dat nou dacht ik, de zon schijnt. Ze praatte maar door. Ze wilde ons geruststellen bleek later. Later op de dag kwam een broer van de boer uit Voorburg langs. Die vertelde dat het een bombardement was geweest. Mensen stroomden de stad uit finaal ontredderd!”

Mevrouw De Kort, woonde destijds in de Zuideindseweg in Delfgauw en was 10 jaar ten tijde van het bombardement.

‘Tomorrow’ we wouldn’t have a house anymore … ‘Here we were, the four of us back under the staircase, our heads together to make sure that if a bomb fell on our house we would all be killed at the same time. ... By then it was dark and that meant no bombing for the day. … We were all exhausted and fell asleep instantly, even without blankets. The next day, we would start again early. We didn’t know then that ‘tomorrow’ we wouldn’t have a house anymore, because the next day would be the third of March.’

Fragmenten uit brief van Anneke Clementine-van Ravenswaaij uit 1 maart 1946, zij was 20 jaar tijdens het bombardement

"Stoet van wanhopige vluchtelingen ..." "Wij zagen de bommen op het VUC-terrein vallen. Wij vonden het allemaal wel een beetje dichtbij komen en besloten naar vrienden van mijn ouders aan de Laan van Nieuw Oosteinde te gaan. Toen wij onze straat uit liepen, zagen wij een hele stoet mensen van de kant van het Bezuidenhout komen. Allemaal bepakt en bezakt. Velen met het Zweedse wittebrood onder de arm en sommigen met een vogelkooitje of een tas met een poes. Wij hoefden ons maar even in de stoet te voegen, want de vrienden woonden dichtbij. Er waren daar al meer mensen gekomen. Terwijl mijn ouders met de volwassenen praatten, stond ik voor het raam te kijken naar al die wanhopige mensen die langs kwamen."

mevrouw Wya Schimmel-Bonder, woonde destijds in de Van Egmondstraat in Voorburg, was 15 jaar ten tijden van het bombardement (bron: deel van interview 'Een dag om nooit te vergeten' van verhalentafel 2008 op www.haagseherinneringen.nl)

"Chocolade als goud ..." "Iedereen was natuurlijk ontzettend blij en overal werd feest gevierd. Ik voelde pas echt dat we bevrijd waren toen ik samen met mijn zusjes in de Laan van Nieuw Oost-Indië liep. Wij liepen op de stoep met onze rood wit blauwe vlaggetjes en opeens zagen wij de tanks met Canadese vlaggen onze kant op rijden. Zij stopten vlak voor onze neus en gaven ons alle drie een reep chocola en een boterham met sardientjes. Na een periode van hongerlijden was dit het beste cadeau wat wij konden krijgen. Het voelde alsof ik een klomp goud in mijn handen had, wat een feest!"

mevrouw Olga de Hoo-Humme, woonde destijds in Hendrik Zwaardecroonstraat 17, was 16 jaar ten tijden van de bevrijding op 8 mei 1945 (bron: deel van het interview van Stichting Oorlog in mijn buurt, 2016)

Vrijdag 3 mei 1945. Om 09.00 uur ’s avonds: VRIJ !!! Alles vliegt naar buiten, radiotoestellen (!!) hing men buiten ’t raam, zodat iedereen kon meeluisteren. Vlaggen, mutsen en feestartikelen werden tevoorschijn gehaald en alles ging de stad in. Op ’t Spui moest ’t N.S.B.-Kringhaus het ontgelden. Overal waren brandstapels van N.S.B.-inboedels, die een beter doel hadden gehad wanneer ze gebruikt waren voor de gedeputeerden van het Bezuidenhout.

Opgetekend in dagboek van Henk Kortekaas vanuit de Maasstraat (Rivierenbuurt), was 22 jaar tijdens het bombardement (Kortekaas en Peeters (2014), ‘Geheim vogeldagboek’)

"Ik weet niet of de avondklok was begonnen of niet toen ik in de bossen van de boeren stond. De grote, slanke klokkentoren van de rooms-katholieke kerk aan de Bezuidenhoutseweg leek op een glorieuze fakkel en de gebouwen gloeiden als kolen in een gezellige open haard. 'Lijkt op', want dit keer was de brandstof anders."

Jan Vegter maakte deze tekening van hoe hij als 17 jarige destijds vanuit Voorburg het bombardement had beleefd

"Zaterdagochtend 3 maart. We zaten stilletjes te genieten van onze magere boterham. Toen was het ineens zoals het einde van de wereld: een aantal voorhamerslagen hebben de aarde geraakt. Wat? Waar? Het was alsof het was onuitputtelijk, keer op keer. Na een minuut viel alles stil. Een onwerkelijke stilte. We waren er nog en de muren stonden nog steeds. Bij de vorige bombardementen was ik snel weg tot aan het zolderraam om me te oriënteren. Niet nu. Er waren geen geluiden van vliegtuigen, geen gehuil sirenes. ‘Het is Den Haag!’ Riep iemand vanaf een balkon. Een uur later kwamen de eerste vluchtelingen uit het Bezuidenhout 8 kwart ging door onze baan. Een processie van goed om mensen te doen die alles verloren hadden. Je hoorde niets anders dan een langzame geschuifel. Een dame belde aan. Kan ze alsjeblieft het toilet gebruiken? Toen begon ze te huilen."

Jan Vegter maakte deze tekening van hoe hij als 17 jarige destijds vanuit Voorburg het bombardement had beleefd

"De bewoners van Westerlookade, die op Den Haag uitkeken, hoefden die avond geen kaarsen, carbidelampen of drijvertjes aan te steken. Licht genoeg! Een vergissing was het. Die vliegers hadden niet het Bezuidenhout maar Benoordenhout moeten raken! Daar stonden die ellendige V 2's! ‘Met die lui moet je nou de oorlog winnen,' verzuchtte Dr Bergsma, die zich wel vaker kritisch uitliet."

Jan Vegter maakte deze tekening van hoe hij als 17 jarige destijds vanuit Voorburg het bombardement had beleefd

"Blijkbaar was er geen reden om naar Voorburg te gaan die dag, toen plotseling ’s morgens het luchtalarm afging en wij in de gangkast onder de portiektrap, die naar de bovenwoning leidde, moesten schuilen. Je hoorde de Spitfires aanvliegen wat een angstaanjagend geluid was. Vervolgens hoorde je het mitrailleur vuur over en weer ratelen en dan de twee bommen die de Spitfires lieten vallen, waarvan je hoopte dat ze raak waren. Maar opeens was er een grote klap en ons huis stond te trillen op z’n grondvesten. Toen wij even later naar buiten keken, was het één grote mist in de straat. Wij hoorden mensen schreeuwen en huilen en er renden ook mensen door de straat. Op een paar huizen verderop in onze rij was een bom gevallen. Was de bom iets eerder gevallen dan was ons huis geraakt. Vanaf dat moment liepen wij, mijn moeder, zusje en ik, voor zover ik mij dat kan herinneren, de meeste dagen naar Voorburg. Ook op 3 maart 1945 waren wij de hele dag in Voorburg en hoorden zelfs daar dat de Engelsen flink tekeer gingen naar wij hoopten op de Duitsers in het Haagsche bos."

Fragment uit de herinnering van André de Weijert. Hij woonde destijds in de De Moucheronstraat en was 8 jaar ten tijde van het bombardement.